Za wyobraźnię, ambicję i perfekcyjny warsztat reżyserski. Za film "Miasto 44", w którym tragedia Powstania Warszawskiego opowiedziana została nowoczesnym językiem, trafiającym do młodego widza : tak brzmiało uzasadnienie przyznania Paszportu Polityki 2014 w kategorii Film Janowi Komasie. Na podstawie scenariusza nagrodzonego filmu Marcin Mastalerz napisał powieść pod tym samym tytułem. Wydana przez PWN w twardej oprawie, bogato ilustrowana fotosami z filmu, ukazała się we wrześniu 2014 roku i wyprzedzała pokazy kinowe „Miasta`44”.
Data wydania nie jest tu bez znaczenia. Książki nie można traktować wyłącznie jako dopowiedzenie do filmu, bo powieść stanowić może odrębną całość i bez przeszkód mogą czytać ją ci, którzy filmowej wersji nie widzieli.
O Powstaniu Warszawskim powiedziano, napisano i pokazano już wiele. Zwłaszcza w ubiegłym roku, który, z racji okrągłej rocznicy, skłonił wielu twórców do prób zmierzenia się z tym trudnym tematem. Pomysłów było wiele. Nie wszystkie, moim zdaniem, trafione. Z trwogą sięgnęłam, więc po książkę, swoją drogą pięknie przez PWN wydaną. Co o Powstaniu powiedzieć może młody człowiek, który tamte czasy zna tylko z opowieści, żyje w innych realiach i otoczony jest politycznymi dyskusjami o zasadność historycznych wyborów sprzed siedemdziesięciu lat? Wbrew pozorom dużo. Marcin Mastalerz, na podstawie scenariusza Jana Komasy, pokazuje wydarzenia z 1944 roku oczami młodych ludzi. Zwyczajnych nastolatków, którzy wciągnięci zostają w wir brutalnej walki, która zmienia wszystko…
Sposób, w jaki nakreśleni zostali główni bohaterowie, to jedna z wielu zalet książki. Są odmitologizowani, wycięci z patetycznych obrazów powstańczych, wreszcie nie pozbawieni zwykłych uczuć : po prostu bliscy współczesnemu czytelnikowi, czy widzowi. Bo kto nie pamięta swojej pierwszej miłości, ukłuć zazdrości, młodzieńczego buntu, czy naiwnej wiary w naprawę świata? Młodość ma swoje prawa…Im brutalnie odebrane : przez świszczące wokół kule i wybuchające za rogiem granaty. Tak łatwo o tym zapomnieć, powołując się jedynie na liczby. „Miasto 44” przypomina, że za każdą liczbą ofiary stoi jej osobna historia…
W książce nie byłoby takich bohaterów, gdyby nie wielowarstwowa narracja. Narracja, która, dzięki Marcinowi Mastalerzowi, z kilkusekundowego ujęcia, zbudowała psychologiczne portrety i całe historie młodych powstańców. Narrator nie oszczędza czytelnika : daje mu do przełknięcia gorzkie pigułki niezwykle plastycznych opisów walk powstańczych, czy też wypowiedzi małych dzieci na kilka sekund przed śmiercią, które na długo pozostają w pamięci. Jednocześnie, narrator ten z pokorą milknie w sytuacjach, w których żadne słowa wydają się nie mieć znaczenia…Wówczas głos oddaje poetom, chociażby Krzysztofowi Kamilowi Baczyńskiemu, którego „Wybór” towarzyszy bohaterom, niczym klamra spinając przeszłość z przyszłością:
Podaj mi rękę - mówił anioł - bo jeszcze jeden krok,
a trwoga cię ogarnie i spadniesz suchym liściem
w drapieżną czułość ziemi, w pożary ludzkich rąk,
w jezioro mroczne czasu podobne ciemnym snom
Dzięki wielu perspektywom, licznym warstwom fabuły i elementom historycznym (pojawiają się odwołania do konkretnych źródeł, zapisy meldunków Bora-Komorowskiego do Londynu i odpowiedzi członków Krajowej Rady Ministrów do premiera Stanisława Mikołajczyka ) – książka ma rozbudowaną konstrukcję i widać w niej zaangażowanie autora. Dzięki temu książka dotyka do żywego i zmusza do refleksji na długo po zamknięciu ostatniej strony.
W całym zgiełku okołorocznicowym, w którym Powstanie stało się tekstem popkultury, książka Mastalerza jest dla równowagi ważną i cenną pozycją. Odcina się od polityki i historycznych dyskusji. Jest powieścią o młodości, brutalnej i przyspieszonej lekcji dojrzewania i o pogrzebanej w ruinach Warszawy nadziei. O młodych ludziach, dla których powstanie stało się egzaminem, na który nikt nie zdążył ich przygotować…bo na ten egzamin nie dało się przygotować.
Ewelina Magdziarczyk-Plebanek
Marcin Mastalerz, Miasto 44 : [powieść], Warszawa 2014.
Książka dostępna w Wypożyczalni dla Dorosłych.
